چالش هاو فرصت های پیش روی صنعت نساجی و پوشاک و راه کارهای پیشنهادی

به نام خدا

چالش هاو فرصت های پیش روی صنعت نساجی و پوشاک و راه کارهای پیشنهادی

(خداوردی شمس 1399/02/29)

   صنعت نساجی در زمره بزرگترین، مهمترین و قدیمی‌ترین صنایع و جزو فعالیت های کم آب بر و پربازده جهان است که نقش تعیین کننده ای در رشد و شکوفایی صنعتی کشورهای توسعه یافته و اقتصادهای بزرگ دنیا ایفا نموده است، بگونه ای که کشورهای مذکور بخشی از موفقیتهای خود را مدیون گسترش این صنعت در مراحل اولیه صنعتی شدن می دانند. کاربر بودن، مرتبط بودن آن با تأمین یکی از نیازهای اساسی انسان و از همه مهمتر دانش فنی و تکنولوژی ساده برای ماشینی کردن تولید منسوجات از مهمترین خصوصیات این صنعت می باشد که سبب رشد اقتصادی و توسعه صنایع با تکنولوژی پیچیده تر را فراهم آورده است و همچنان به دلیل مزیت های اقتصادی و اجتماعی فوق‌العاده، بسیار مورد توجه اغلب کشورها قرار دارد. مزایای متنوع آن از جمله قدرت اشتغال‌زایی بالا، ارزآوری، تولید ثروت ملی، نیاز به سرمایه‌گذاری کمتر نسبت به سایر صنایع و ارزش افزوده بالا، موجب شده است که بسیاری از کشورها، صنعتی شدن خود را صرفا از صنایع نساجی و پوشاک آغاز کنند و کماکان نیز در بخش‌های دانش‌بنیان و با ارزش افزوده بالا پیشرو باشند.

از جمله سیاست‌های موفق در پیشرفت این صنعت جذب سرمایه‌گذاری خارجی است که پیش نیاز آن، در درجه اول رقابتی کردن هزینه‌های تولید و سپس تسهیل فضای مناسب کسب و کار و عقد قراردادهای تجاری آزاد و ترجیحی با بازارهای هدف صادراتی و تأمین زیرساختها، تسهیلات مالی و مشوق‌های صادراتی می‌باشد. علاوه بر این، دسترسی به مواد اولیه، نیروی کار ارزان و ماهر، حمایت همه‌جانبه دولتها، مشوق‌های متنوع و تخفیف‌های مالیاتی، از جمله مشوق‌های سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در این صنعت به شمار می رود. واقعیت این است که صنعت نساجی و پوشاک عامل توسعه اقتصادی در کشورهایی چون هند، ویتنام، بنگلادش و پاکستان بوده است. این اهمیت به حدی است که کشوری مانند چین از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۸ بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب شده را به این صنعت اختصاص داده است. [1] همچنین این صنعت بیش از ۴۰ درصد اشتغال صنعتی و صادرات پاکستان و ۴۸ درصد از صادرات تایوان وحدود ۱۸ درصد از کل سهم صادرات ترکیه که حدود 28 میلیارد دلار می باشد را تصاحب نموده است. [2] جدول زیر میزان صادرات صنعت نساجی و پوشاک 10 کشور برتر جهان در سال 2018 را نشان می دهد. [11]

با توجه به پیشینه صنعت نساجی و پوشاک در ایران (قدمت هزار ساله نساجی در یزد) اولین اقدام «امیرکبیر» در زمینه صنعتی کردن و پیشرفت ایران احداث کارخانه‌های نساجی بود. سابقه طولانی صنعت نساجی در کشور و وجود مواد اولیه مورد نیاز از قبیل پنبه و الیاف مصنوعی و همچنین نیروی انسانی ارزان، بر اهمیت وجود این صنعت در کشور می افزاید. به دلیل جایگاه خاص این صنعت در اقتصاد و تاثیر مستقیم آن در جامعه با تامین نیاز اساسی هر فرد و با برآورد نیاز سالانه کشور به میزان حداقل ۴۲۰ میلیون دست لباس، توان تاثیرگذاری بالایی بر نرخ رشد، اشتغال و تولید را دارد. [1] بنابر آمارها، گردش مالی سالانه بازار پوشاک در کشور ۱۲ تا ۱۵ میلیارد دلار برآورد می شود که کمتر از نیمی از آن توسط تولیدات داخلی تامین می شود. وزارت صمت دورنمای بازار ۲۵ میلیارد دلاری را برای آن در سال ۲۰۲۵ متصور است. [4] این درحالی است که ترکیه برای سال ۲۰۲۵، صادراتی معادل ۱۰۰ میلیارد دلار را برنامه ریزی کرده است. [12]

صنعت نساجی و پوشاک ایران تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، جایگاه ویژه ای در منطقه داشت بدین صورت که بیشترین اشتغال را در خود جای داده و زنجیره تولید مناسبی را بین بخش کشاورزی و مصرف به وجود آورده بود. اما وقوع برخی مشکلات مترتب بر این صنعت به دلایل مختلف، آن را در سراشیبی قرار داد و از قطار روند رو به رشد تکنولوژی روز دنیا باز داشت و هنوز در تعداد زیادی از کارخانجات کشور، تولید با ماشین آلات پنجاه سال گذشته انجام می شود. لازم به ذکر است قدمت برخی کارخانجات به بیش از 70 سال نیز می رسد. [6] با تمامی این موارد، باز هم صنعت نساجی ایران بر خلاف برخی صنایع مورد توجه، که به ضرب و زور حمایت ها و قوانین بازدارنده دولت به کار خود ادامه می دهند، جای پیشرفت زیادی دارد. طبق اعلام دفتر نساجی وزارت صنعت، معدن و تجارت 1500واحد صنعتی پوشاک با اشتغال‌زایی 300هزار نفری و 20هزار واحد صنفی در قالب کارگاه‌های کوچک، با اشتغال‌زایی 250هزار نفر در این بخش مشغول فعالیت هستند.

این واحدها با ظرفیتی معادل 340 هزار تن در سال احداث شده و ظرفیت عملی فعلی آنها بالغ بر حدود 300هزار تن انواع پوشاک در سال تخمین زده شده است. [2]این صنعت ۱۵ درصد از کل سرمایه گذاری صنعتی را به خود اختصاص داده است. یادآور می گردد متوسط هزینه مورد نیاز جهت ایجاد اشتغال برای یک نفر در صنایع نساجی حدود 125 میلیون تومان، معادل 25 درصد متوسط هزینه ایجاد اشتغال یک نفر در کل صنعت کشور است،این رقم براساس هزینه پیش‌بینی شده توسط دولت در سه‌ماهه اول سال 1398 برای ایجاد یک شغل که سرمایه ای بیش از ۴۴۰میلیون تومان را نیاز خواهد داشت برآورد گردیده است[13]، بـا توجـه بـه اشـتغالزایی بـالای صنعتی، سـهم این صنعـت از تولید ناخالـص داخلـی قابل توجه اسـت. به‌طور کلـی، ارزش افـزوده از صنایـع بالادسـتی بـه طـرف پایین‌دسـتی افزایـش پیـدا می‌کند کـه در مورد صنایع نسـاجی هـم هـر چـه بـه طرف حلقه‌هـای پایینـی زنجیره تأمیـن حرکت کنیـم، میـزان ارزش افـزوده افزایش می‌یابـد که در مـورد پارچه پس از دوخت و دوز و پوشـاک آمـاده این رقم تـا 90 درصد نیز می‌رسـد [5].

بنا بر اعلام آمارهای رسمی در سطح کشور، درصد هزینه های پوشاک خانوارها در سال 1371 به میزان 10درصد، سال 1381 معادل 6درصد، سال 1391 معادل 4.5 درصد و در سال 1395 به میزان 4.62 درصد بوده است. با توجه به تداوم وضعیت اقتصادی تا شرایط حاضر، سهم پوشاک در خانوارهای ایرانی طی نزدیک به سه دهه گذشته حدود 55درصد کاهش را در سبد خانوارهای ایرانی نشان می دهد. [9] هم اکنون سرانه مصرف پارچه هر ایرانی 28 تا 31 مترمربع تخمین زده می شود، با این حساب سالانه به 2 میلیارد و 400 میلیون مترمربع پارچه برای تولید پوشاک نیاز است.

براساس اعلان مراجع رسمی حدود نیمی از مجموع پارچه مورد نیاز معادل 350 هزار تن،از سوی واحدهای نساجی داخلی تولید و بقیه از طریق واردات تامین می‌شود.[10] با این حال با توجه به حجم واردات پوشاک منطقه خاورمیانه و همسایگان ایران شامل روسیه، امارات متحده عربی، عربستان که حداقل 40 میلیارد دلار را شامل می گردد[5]، پتانسیل صادرات بیش از 12 میلیارد دلاری برای کشور متصور است[3]

همانگونه که اشاره گردید این صنعت در سالیان اخیر به دلایل مختلفی دچار نوساناتی در وضع بازار و تولید خود شده و حتی برخی از شرکت ها و کارخانجات بزرگ آن با رکود مواجه گردیده و تا آستانه ورشگستگی پیش رفته است. بهره گیری از ماشین آلات فرسوده، واردات بی رویه، کمبود نقدینگی و قاچاق کالا، فعالیت واسطه ها، وجود انحصار و برخی رانت ها به همراه برخی از مشکلات بیمه و مالیات از عمده معضلاتی است که فراروی صنعت نساجی و پوشاک ایران قرار دارد.از سوی دیگر وجود تورم فزاینده و کاهش قدرت خرید اقشار جامعه موجب کاهش سهم پوشاک در سبد اقلام مصرفی خانوار ایرانی گردیده است.

لذا با بررسی جهات مختلف موضوع، مهمترین نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها شناسایی‌ شده در صنعت نساجی و پوشاک به شرح زیر که می تواند شروع راهی برای شناسایی دقیق تر موضوعات مترتب با مشکلات و تبیین راه کارهای برون رفت از مشکلات این صنعت به شمار آید، بیان می گردد. امید است با اصلاح نگرش مسئولین به این صنعت و تداوم همت فعالین در این عرصه، شاهد تغییرات قابل توجه ای برای توسعه آن باشیم.

نقاط قوت

نقاط ضعف 

فرصت‌ها 

تهدیدها 

با توجه به مطالب فوق مجموعه مشکلات و چالش های احصاء شده در پیش روی این صنعت در زیر آمده است. هر یک از موارد مذکور، دارای اثرات متفاوت با شدت و ضعف مختلف در هر مقطع زمانی (که وابسته به شرایط سیاسی – افتصادی- اجتماعی جامعه می باشد) بر رشد این صنعت به همراه خواهد داشت. لذا اولویت بندی رفع هر یک از مشکلات و چالش های مورد نظر در موقع اقدام، قابلیت برنامه ریزی خواهد داشت. بطور کلی چالشهای صنعت نساجی و پوشاک عبارتند از: پایین بودن نقدینگی و محدودیت منابع مالی که منجر به ناتوانی در انجام تعهدات و نوسازی خطوط تولید شده است، تکنولوژی فرسوده و قدیمی، مستهلک بودن تجهیزات و ماشین آلات که ناشی از کمبود و محدودیت منابع مالی است، بی ثباتی در کیفیت، بی توجهی به ســلیقه بازار، عدم توجه واحدهای تولیدی به بحث طراحی، رعایت نکردن اصول بسته بندی مشتری پسند، ضعیــف بودن زنجیره عرضــه پارچه و ملزومات با کیفیــت، هزینه های بالای ماشین آلات و دستگاههای موردنیاز، الگوبرداری ناقص از رقبا (ارائه ایدهها و طرحها با تأثیرپذیری از خارج از کشور)، عدم رقابت پذیــری قیمتی محصولات، کمبود نقدینگی جهت ایجاد و تقویت برند سازی، عدم توانایی تأمین هزینه های تبلیغاتی، عدم وجود یا عدم شرایط لازم برای معرفی طراحان زبردست، عدم امکان نمایش و تبلیغات در زمینه محصولات مدی، واردات و قاچاق بی رویه پارچه های خارجی که در برخی موارد موجب انبار محصولات تولیدی داخلی گردیده، رواج فرهنــگ اســتفاده از پوشــاک خارجی، کمبود مواد اولیه در داخل (به دلیل افت شدید در تولید داخلی پنبه و مواد اولیه نامرغوب) و بالا بودن قیمت مواد اولیه وارداتی به علت تعرفه های بالای گمرکی و در مقابل تعرفه های پایین بر سر راه ورود محصولات نهایی از خارج کشور و همچنین در مواقعی افزایش مستمر قیمت نفت و مشتقات آن که در تولید الیاف مصنوعی کاربرد دارد.

تنوع کم محصولات و رواج کارهای کلیشــه ای بدون ابتکار و نوآوری، وجود محدودیت در زمینه تولید البسه با طرحهای خاص، تورم نیروی انسانی و کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص، خرید و واردات ماشین آلات دست دوم یا عقب تر از تکنولوژی روز دنیا، ضعف و سوء مدیریت در واحدهای نساجی و خروج مدیران متخصص از گردونه کار و تولید، عدم استفاده کامل از ظرفیت ماشین آلات نصب شده در خطوط تولید، عدم توجه به مقوله تحقیق و توسعه (R&D) و نوآوری و طراحی در تولید محصولات، وجود سیستم سنتی فروش و عدم وجود نگرش نظام مند به بازاریابی، حجم بالای ضایعات، پایین بودن کیفیت محصولات به علت عدم انجام کنترل لازم در مواد اولیه و حسن فرآیند تولید و در نتیجه کاهش توان رقابتی با محصولات خارجی، عدم ارتباط مناسب بین مراکز علمی و کارخانجات صنعتی، تخصصی نبودن فعالیتها در اکثر تولیدی ها، عدم رعایت ممنوعیت کپی برداری طرح در ایران و در نتیجه ســودآور بودن محصولات جعلی..

با همه این تفاسیر مهمترین راهکار و رهیافت های لازم برای حل مسائل و مشکلات مبتلابه صنایع نساجی و پوشاک برای دست اندرکاران به شرح زیرپیشنهاد می گردد:

جلوگیری از قاچاق پوشاک، اعطای وامهای کم بهره به تولیدکنندگان، اصلاح ساختار آموزشی دانشگاهها و مؤسسات آموزشی، ایجاد فضای باز رقابتی برای انواع تولیدات پوشــاک در داخل کشور از سوی دولت، ترغیب ســرمایه گذاران موفق خارجی به سرمایه گذاری در کشور، ایجاد سیستم سایزبندی استاندارد مختص به جامعه ایران، استمهال بدهی های بانکی، مالیاتی، بیمه و بخشش جرایم ناشی از تاخیر در انجام تعهدات، تدوین استراتژی صنعت نساجی و پوشاک در کمیته بحران وزارت صنعت، معدن و تجارت و تسهیل زمینه های لازم برای سرمایه گذاری بخش خصوصی، بهبود آموزش مستمر و مرتبط با کار و ایجاد رابطه مناسب با مراکز علمی و دانشگاهی و به کارگیری نیروهای متخصص و کارآمد، تسهیل تهیه مواد اولیه مرغوب به منظور تولید محصولات با کیفیت مطلوب از طریق حذف تعرفه های گمرکی بر سر راه واردات مواد خام و پنبه، جایگزین کردن ماشین آلات پیشرفته و مدرن به جای ماشین آلات فرسوده و تطابق این صنعت با استانداردهای بین المللی و تکیه بر دانش روز دنیا به منظور تحقق هدف کاهش هزینه ها[6]، تعامل هرچه بیشتر اتاق های بازرگانی و NGO های نساجی در جهت ارائه اطلاعات مفید برای تولید و صادرات، جلوگیری از ورود بی رویه منسوجات قاچاق و واردات پارچه، مجرم تلقی نمودن عرضه کنندگان پوشاک قاچاق، کنترل و نظارت صحیح بر تولید محصولات از نظر رعایت کیفیت در سه سطح مواد اولیه، فرایند تولید و محصول نهایی، استفاده هرچه موثرتر از سیستم های علمی بازاریابی و فروش و بهره گیری مناسب از روش های مدرن تبلیغات، حمایت و استفاده از تاکتیک تولید تحت برندهای معتبر خارجی، افزایش جوایز صادراتی برای واحدهای صنایع نساجی، اعطای تسهیلات بانکی برای تهیه مواد اولیه و خام، استفاده از منابع صندوق توسعه ملی و نوسازی صنایع نساجی. 

در خصوص راهکارهای پیشنهادی باید به این نکته توجه داشت که تزریق تسهیلات به واحدهای بحرانی، بدون توجه به همه جوانب (و راهکارهای پیشنهادی) نه تنها کمکی به این واحدها نمی کند بلکه آنها را بابحران مضاعفی روبرو می سازد، ضمن اینکه سیستم بانکی کشور این صنعت را به عنوان یک صنعت از پا افتاده می داند که قادر به باز پرداخت تعهدات خود نیست. بنابراین راهکارهای پیشنهادی و مهمتر از همه نظرات راهبردی متخصصین امر می بایست همزمان مورد عمل قرار گیرد تا بتوان مشکل این صنعت را به طور کلی و برای همیشه حل و فصل نمود. همچنین با توجه به تعرفه واردات پوشاک که معادل ۵۵درصد است، اگر این میزان تعرفه را برای قاچاق ۶/۲ میلیارد دلاری پوشاک ورودی به کشور در نظر بگیریم، دولت سالانه یک‌میلیارد و ۴۳۰میلیون دلار از درآمد خود را به این طریق از دست می‌دهد. بنابراین با هر نوع پوشاکی که دو شاخصه «ثبت نمایندگی» و «درج شناسه کالا» را نداشته باشند، می بایست بصورت جدی و مستمر برخورد گردد.

درپایان یادآور می گردد درسند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران، جایگاه صنعت نساجی و پوشاک در افق سال 1404 به‌شرح ذیل ترسیم شده است؛ «دستیابی به جایگاه سوم صنعت نساجی در منطقه و رسیدن به رتبه پنجاه جهان با تکیه بر رقابت‌پذیری و نوسازی و سرمایه گذاری همراه با توسعه فناوری و ارتقای بهره‌وری عوامل تولید»، لذا تحقق اهداف این سند چشم انداز توسعه، تلاش مضاعف مسئولین را می طلبد.

منابع: