الزامات رشد و شکوفایی صنعت نساجی و پوشاک- (بخش 1)

به نام خدا

  الزامات رشد و  شکوفایی صنعت نساجی و پوشاک- (بخش 1)

1400/04/30

مقدمه :        

تحولات شگرف جهانی در حوزه های مختلف اقتصادی از جمله حوزه صنعت همچنان شتابان به پیش می رود و توجه به آن اجتناب ناپذیر است. اگرچه دستیابی به درک کامل و دقیق، از آنچه در این مسیر در سطح جهان رخ داده بسیار دشوار است و هر توضیح ساده‌انگارانه‌ای از این تحولات می‌تواند گمراه‌کننده باشد، لیکن بررسی برنامه‌کشورهای پیشرو در بخش صنعت و درک شرایط و ویژگی‌های نظام اقتصادی - سیاسی جهانی در طول زمان، نشان‌ می دهد که طی سال‌های اخیر، سازوکارهای نسبتا یکسانی در کشورهای مختلف، به عنوان پیش‌رانه‌های توسعه صنعتی (در نقش عوامل ماکرو)  عمل می‌ گردد که به رغم وجود تفاوت‌هایی در شیوه‌های اجرا، همگی از ویژگی های واحدی پیروی می‌کنند که مهمترین آنها؛ پیوستن به زنجیره‌های تولید جهانی، توسعه سرمایه‌گذاری خارجی، صادرات‌گرایی، بهره بردن از تقاضا در مقیاس انبوه، محور بودن بخش‌ غیر دولتی در توسعه صنعتی و مشارکت فعال در فرآیند ارتقای دانش و فناوری، از جمله خصوصیات این چارچوب مشترک می باشند. لذا رشد و بالندگی هر پدیده صنعتی، ضرورتا می بایست به نحوی دارای ویژگی های مذکور باشد. که این امر می تواند، در قالب برنامه های توسعه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی متجلی گردد. بخش صنعت نساجی و پوشاک نیز از این قاعده مستثنی نبوده و  شکوفایی آن نیازمند، بهره گیری از چنین ویژگی هایی است. همچنین همگام با کسب این ویژگی ها، تداوم ارزیابی روندها، روشها و  استراتژی­هایی که در زمینه تقویت ساختار صنعت نساجی و پوشاک ترسیم شده است، بصورت پویا و مستمر، تداوم یافته تا تحقق اهداف تدوین شده به نحو مطلوب میسر گردد. دیگر عوامل موثر (در نقش عوامل میکرو) در توسعه صنعت نساجی و پوشاک به دلیل ماهیت پویا و متغییر آن در مراحل مختلف اجراء از حساسیت بالایی برخوردار است. همپوشانی و رشد متوازن هر یک از این عوامل، دارای مفهومی پیچیده و نسبی است و عدم توجه به این موضوع، در برخی موارد صاحب نظران و حتی تصمیم گیران را برای تحقق اهداف تعیین شده در این صنعت با چالش مواجه می سازد. نکته مهم اینکه تصمیم گیران به نوعی وحدت بخش تلاش و کوشش تمام  اجزاء و اعضای مرتبط و درگیر در این صنعت می باشند و  لذا تصمیمات ناپخته و خلق الساعه بدون توجه به میزان نقش هر یک از متغییرهای موثر، در هیچ‌ شرایطی علاج واقعه نبوده و نخواهد بود. بنابراین لازم است به منظور تبیین بیشتر موضوع برای تصمیم گیران و با سر لوحه قرار دادن این اصل که «جهانی فکر کنیم و منطقه ای عمل نمائیم»، نسبت به ارزیابی وضعیت متغییرهای موثر در بالندگی صنعت نساجی و پوشاک، که شامل؛ «مواد اولیه، تامین منابع، قوانین بیمه ای، بانکی، دارایی و مالیات، صادرات و واردات، ماشین آلات، برنامه ها، رویه ها و فرایند های حمایتی، قاچاق کالا،  تکنولوژی، نوسازی، تاثیر نوسانات بازار ارز، تولید ایده، توجه به خواسته ها و نیاز مشتریان، جذب و وفادار سازی مشتریان، ساخت و توزیع و تبلیغ محصول، برند سازی، شاخص های فرهنگی و سایر عوامل مدیریتی دخیل در کیفیت و کمیت عملکرد این صنعت» می باشند، که در حد بضاعت و اطلاعات قابل دسترس، بررسی و به بوته نقد و نظر قرار گیرد. تا روند شکوفائی آن قابل رصد باشد. امید آنکه نتایج این بررسی مورد توجه دست اندرکاران قرار گیرد.

انواع الیاف (الیاف طبیعی):

الف) پنبه:

پنبه یکی از محصولات کشاورزی و راهبردی صنعتی و ماده اولیه صنایع نساجی بوده و از الیافی نرم و پف‌دار ‌تشکیل‌شده است که درون کپسولی به دور تخم‌های گیاه پنبه می‌روید که از الیاف پوشاننده دانه گیاه پنبه )با نام علمی (Gossypium به دست می‌آید. گیاه پنبه بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری سراسر جهان شامل قاره آمریکا، آفریقا و هند است و بیشترین تنوع پنبه‌های وحشی نخست در مکزیک، و سپس در استرالیا و آفریقا یافت می‌شود. بخش‌هایی از الیاف پنبه در کاوش‌های باستان‌شناسی مربوط به پنج هزار سال پیش از میلاد در مکزیک و تمدن دره سند (پاکستان امروزی( پیدا شده‌اند پنبه مهمترین محصول کشاورزی غیر غذایی جهان و از مهم‌ترین و پرکاربردترین الیاف طبیعی در صنعت نساجی است و به خاطر خاصیتی که دارد، گیاهی متحمل به شوری است و برخی آن را دال بر مقاوم به شوری محسوب می نمایند، در صورتی که این طور نیست.[4] کاشت پنبه به مقدار قابل توجهی آب نیاز دارد که نیاز آبی آن برای تولید یک تی شرت پنبه ای حدود ۲۷۰۰ لیتر می باشد [12] از روغن پنبه دانه در صنایع روغن

می آید؛ چرا که با ۲۱% سهم در کل الیاف مورد استفاده، جایگاه دوم را از آن خود کرده است. تقریباً ۳۵۰ میلیون نفر درگیر کاشت، حمل و نقل و فرآوری پنبه هستند که بسیاری از آنها در کشورهای کم درآمد حضور دارند. [9]حوزه ای که کشور ایران به عنوان یکی از عرصه های قابل توجه تولید این محصول، از سابقه و عقبه ای دیرین برخوردار است. تولید پنبه را می توان نقطه اتصال دو حوزه زراعت و صنعت نساجی نام نهاد و با این اوصاف، پیشرفت و رونق در این حوزه باعث رشد و شکوفایی عرصه زراعتی کِشت این محصول از یکسو و توسعه صنعت نساجی و تولید پنبه از دیگر سو خواهد شد. پنبه به عنوان یک گیاه صنعتی، در طیف وسیعی از بخشهای اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرد و کمتر محصول کشاورزی با این قابلیت را می توان پیدا کرد. این محصول به لحاظ ایجاد اشتغال دارای اهمیت فراوانی در هر اقتصادی است .علیرغم اهمیت این محصول، متاسفانه در طی دهه های اخیر، میزان تولید پنبه در کشور با کاهش همراه بوده است .همین امر باعث شده کشور ایران از یک صادرکننده پنبه به یک واردکننده تبدیل شود. درحال حاضر حدود 50درصد پنبه مورد نیاز کشور در داخل تولید میشود. پیش بینی می شود با وجود تحریم و همچنین برنامه کاهش صادرات پنبه توسط کشورهای تولیدکننده به واسطه توسعه صنایع نساجی آن کشورها، تامین پنبه مورد نیاز از طریق واردات بامحدودیت شدیدی مواجه شود. لذا لازم است برای سالهای پیش رو شاهد جهش تولید پنبه در کشور باشیم. در این راستا وزارت جهاد کشاورزی طرح خودکفایی در تولید پنبه را از سال 1394تا سال 1404در دستور کار خود قرار داده است.

در ادامه برای شناخت بهتر از سابقه و وضعیت تولید پنبه در جهان، کشورهای پیشرو و کشور عزیزمان ایران، گذری بر این موضوع خواهیم داشت.

 وضعیت تولیدپنبه در جهان و کشورهای پیشرو:

بر اساس گزارش کمیته مشورتی جهانی پنبه این محصول در بیش از 60کشور جهان کشت و 2.5درصد از زمینهای قابل کشت جهان را اشغال نموده است.  150کشور جهان درگیر صادرات و واردات این محصول بوده، با احتساب نیروی شاغل در بخشهای خدماتی، فرآوری، انبارداری و حمل و نقل در این صنعت، تعداد افراد شاغل به 350میلیون نفر در جهان می رسد. همچنین افراد بیشتری در صنایع وابسته مانند نهاده های کشاورزی، ماشین آلات و تجهیزات، روغن کشی و نساجی به آن اضافه خواهند شد. در سال 2019ارزش پنبه تولیدی حدود 60میلیارد دلار می باشد.

• در سال 2019سطح کشت جهانی پنبه 33میلیون هکتار می باشد. بیشترین سطح کشت مربوط به کشورهای هندوستان میلیون هکتار 12.600، آمریکا 4.130 میلیون هکتار و چین 3.367میلیون هکتار گزارش شده است. (این آمار در تابستان 1399 انتشار یافته است)
• میزان تولید جهانی پنبه 25.682میلیون تن می باشد. بزرگترین کشورهای تولید کننده جهان به ترتیب چین ( با 6.040میلیون تن)، هند ( با 5.350میلیون تن) و آمریکا ( با 3.999میلیون تن) می باشند.
• میانگین عملکرد الیاف پنبه در جهان 778کیلوگرم در هکتار است. در کشورهای مهم تولید کننده پنبه، ترکیه با 1879، چین با 1794و برزیل با 1685کیلوگرم الیاف در هکتار مقامهای اول تا سوم را در جهان به خود اختصاص داده اند.
• حدود 28.67میلیون کشاورز پنبه کار در دنیا به این حرفه اشتغال دارند.
• واردات پنبه در جهان 9.219میلیون تن و بزرگترین کشورهای وارد کننده به ترتیب چین (2.100 میلیون تن)، بنگلادش (1.544میلیون تن) و ویتنام (1.510میلیون تن ) می باشند.
• صادرات جهانی پنبه 9.079میلیون تن و به ترتیب آمریکا (با 3.214میلیون تن)، برزیل (با1.310میلیون تن) و هند (با 0.800میلیون تن) بزرگترین صادرکنندگان جهان می باشند.
• میزان مصرف جهانی پنبه 26.009میلیون تن است که بزرگترین کشورها به لحاظ مصرف چین (8.250میلیون تن)، هند (5.400میلیون تن) و پاکستان (2.358میلیون تن) می باشند. [1]

جدول شماره 1 - کشورهای مهم تولید کننده پنبه در جهان-آمار 2019

براساس گزارشی که در شماره ۲۰۰ “چشم انداز جهانی نساجی” توسط شرکت آمار و اطلاعات جهانی کسب و کار Textiles Intelligence منتشر شده است ، قیمت پنبه در بازه ۲۰۱۹-۲۰ و ۲۰۲۰-۲۱ در پایین ترین حد خود باقی می ماند. یکی از عوامل مؤثر بر قیمت پنبه تقاضای ضعیف ناشی از عدم اطمینان ناشی از جنگ تجاری ایالات متحده و چین است. تا زمانی که روابط بین این دو کشور بهبود نیابد، تقاضا برای پنبه با کاهش مواجه خواهد بود و قیمت پنبه نیز به همین ترتیب در حد پایینی می ماند، مگر اینکه در ارزیابی های محصول اصلاحات اساسی صورت گرفته باشد یا نشانه هایی از قدرت بیشتر در اقتصاد جهانی ظاهر شود. در حقیقت ، میانگین قیمت پنبه از ابتدای سالهای ۲۰۱۸-۱۹ افت کرده است و در سال های ۲۰۱۹-۲۰ پیش بینی می شود که حتی بیشتر از ۷۶ سنت در هر دلار آمریکا کاهش یابد ، این مقدار ۱۱ سنت آمریکا پایین تر از میانگین برای سال ۲۰۱۸-۱۹ است. البته لازم به ذکر است که کاهش مداوم قیمت پنبه با افزایش اندازه سهم جهانی آن از اقتصاد تا حدی باعث معکوس شدن روند کاهشی قیمت های اخیر شده است و از کاهش شدیدتر قیمت جلوگیری کرده است. در واقع ، تولید پنبه در کشورهای اصلی تولید کننده رو به رشد است و سطح سهم آن در پایان فصل ۲۰۱۹-۲۰ (۳۱ ژوئیه ۲۰۲۰) ۱.۳ درصد بیشتر از ابتدای (اول اوت ۲۰۱۹) آن است. پیش بینی می شود که با تثبیت تقاضای چین ، مصرف جهانی پنبه در فصل ۲۰۱۹-۲۰ افزایش یابد. همینطور انتظار می رود که با افزایش بازده هند و رشد مزارع در ایالات متحده، تولید جهانی پنبه در طول ۲۰۱۹-۲۰-۲۰ افزایش یابد. در نتیجه ، تولید جهانی پنبه از تقاضا فراتر خواهد رفت وبا افزایش سهم آن در بازار جهانی این فشار نزولی بر قیمت پنبه بیشتر خواهد شد. این فشار بر روی قیمت ها تا سال ۲۰۲۰ -۲۱ ادامه خواهد یافت زیرا پیش بینی می شود تقاضا در حد پایینی باقی بماند در حالی که انتظار می رود بازده تولید محصول در نتیجه بهتر شرایط آب و هوایی بیشتر باشد. در حقیقت پیش بینی می شود که میزان سهم جهانی پنبه در سال های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ به دومین سطح بالای خود در تاریخ برسد.[11]

وضعیت تولید پنبه در ایران:

 دردوره پیش از انقلاب اسلامی کشت پنبه بومی بیش از دو هزار سال رایج بوده است. لیکن نوع الیاف متوسط آنکه در صنایع نساجی به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. برای اولین بار بذر ارقام آپلند در زمان صدارت امیرکبیر(1230) و سپس با وقفه طولانی مجدداً در سال 1303وارد کشور شد. از آن پس سطح کشت آن به مرور افزایش یافت و تا سالهای قبل از انقلاب تولید سالیانه آنکه بخش عمده ای از صادرات غیر نفتی کشور را به خود اختصاص داده بود، تقریباً پایدار باقی ماند.در سالهای توسعه کشت و تولید پنبه، بیش از 100کارخانه پنبه پاک کنی با ظرفیتی حدود 700هزار تن وش، به شکلی مناسب فعال بوده اند و استانهای گلستان (معروف به منطقه طلای سفید) و مازندران با دارا بودن شرایط اقلیمی مساعد و با کمترین مقدار مصرف آب، از مهمترین مناطق تولید پنبه کشور محسوب می شد.[1]

جدول شماره 2- سوابق تولید پنبه (1357-1303)

ماخذ: پنبه، کشاورزی و بازرگانی، چاپ دوم، تالیف محمد رضا مرعشی و حسین واقفی-1353

سطح کشت پنبه گرچه درسال های بین 1358تا سال 1381 با نوساناتی همراه بود، لیکن تولید، نیاز داخلی را تامین می کرد. در مقطع سال 1375به لحاظ سطح کشت و تولید در اوج قرار گرفت که 41درصدآن مربوط به استان گلستان بوده است. صادرات پنبه در این سالها قطع شد و یا از میزان قابل توجهی برخوردار نبود. مجموع صادرات کشور طی این مدت کمتر از 100هزار تن بوده که از این میزان حدود 50درصد مربوط به سال 1375می باشد. بنابراین میتوان مهمترین شاخصه این دوره را انحصار فروش پنبه به صنایع داخلی ذکر کرد. شاخصه های مهم دیگر این دوره عبارتند از: افزایش قیمت نهاده ها و خدمات، افزایش نرخ کارمزد بانکی، رواج کشتهای پی در پی و فشرده تابستانه، توجه زارعین به برنامه ریزیهای کوتاه مدت و توسعه کشت غلات، دانه های روغنی، ذرت و شالی. در این مقطع زمانی سازمان پنبه در سال 1371بنا به مصوبه شورای عالی اداری منحل و تمامی وظایف آن به اداره کل پنبه و دانه های روغنی با تشکیلاتی محدود، منتقل شد. از حرکتهای مثبت در این دوره، راه اندازی صندوق پنبه ایران در سال 1374بود که با هدف تنظیم بازار ایجاد شد. لیکن به دلیل بروز مشکلات و عدم تداوم تخصیص اعتبارات، از کارایی مورد انتظار برخوردار نشد. [1]

به رغم وجود ثبات نسبی در تامین نیاز داخلی، از سال 1382واردات پنبه شکل گرفت و به مرور بر میزان سالیانه آن افزوده شد. به موازات آن، سطح کشت پنبه با کاهش شدید مواجه ونهایتاً ازسال 1385به بعد میزان آن با افت شدید روبروشد. کاهش درآمد فعالیتهای کشاورزی در مقایسه با بخشهای خدماتی و کم زحمت، موجب کاهش تمایل جوانان به حرفه پر زحمت زراعت، از جمله پنبه کاری شد. بطوریکه  در سال ۱۳۹۷ بیش از ۱۴۲ میلیون دلار بابت واردات این محصول هزینه شده است.[3]  در جدول زیر روند تغییرات سطح کشت، عملکرد، تولید، واردات و صادرات پنبه کشوردر مقاطع زمانی پنج ساله (1350-1390) ارائه شده است. آمار دهساله اخیر نشان میدهد که ایران از مقام صادر کننده پنبه به کشوری وارد کننده تبدیل شده است. [1]

جدول شماره 3- شاخص های تولید و بازرگانی پنبه در مقاطع 10 ساله (1390-1350)

نگاهی به روندعملکرد تولید، سطح زیرکشت و واردات پنبه طی10سال گذشته در ایران نشان می دهد که سطح زیرکشت و تولید این محصول کاهش یافته است. [1]

جدول4- آمار عملکرد پنبه در دهه گذشته (1399-1390)

براساس اظهارات مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی، طی سال 1399 ایران از نظر سطح زیر کشت در دنیا رتبه ۲۸ و از نظر حجم تولید در جایگاه ۲۵ دنیا قرار داریم. همچنین از نظر عملکرد در واحد سطح نیز رتبه ۱۶ جهان قرار دارد.[6]در سال 1399 سطح زیر کشت پنبه کاری در 18استان کشور[2] معادل  98 هزار و 800 هکتار و ظرفیت کارخانه‌های نساجی به 250 هزار تن رسیده است.[5] که نسبت به سال زراعی گذشته بیش از 20 درصد افزایش سطح زیر کشت را دارد. [10] اگر با ضریب تبدیل یک دوم تخم پنبه و یک سوم الیاف محاسبه کنیم از 270هزار تن وَش معادل 81هزار تن الیاف تولید می شود و نیاز کشور به الیاف پنبه تقریبا160هزار تن است در حقیقت نیمی از نیاز کشور تولید و نیمی از آن وارد میشود. لازم بذکر است عملکرد کشاورزان استان فارس دربرداشت پنبه در هر هکتار معادل  سه هزار و ۶۵۰ کیلوگرم می باشد [4] همچنین براساس برنامه ششم توسعه (۱۴۰۰ - ۱۳۹۶) از حدود ۱۰۰ هزار هکتار پیش بینی سطح زیر کشت پنبه، ۴۰ هزار هکتار کشت نشایی و حدود ۶۰ هزار هکتار کشت مستقیم خواهد بود[5] درجدول شماره 5 میزان واردات پنبه با قیمتهای مربوطه از سال 1391 تا 1398 ارائه شده است.

جدول 5- میزان واردات پنبه به ایران

سرمایه گذاریهای انجام شده

کشاورزان با تجربه سرمایه انسانی ارزشمندی برای تولید این محصول محسوب می شوند. تجربه آنان حاصل دهها سال کار و تلاش و صرف هزینه زیاد فراهم آمده است. برای بیش از یک صد کارخانه پنبه پاک کنی و 3700 واحد کارخانجات کوچک و بزرگ نساجی بیش از 7200میلیارد تومان سرمایه گذاری برآورد شده است.

اشتغال

 یقیناً جلوگیری از مهاجرت و حفظ اشتغال در روستاها از دغدغه های مهم مسئولان است. امروزه برای ایجاد اشتغال دائم برای هر نفر در جامعه، حدود 35هزار دلار سرمایه گذاری لازم است. بر اساس جداول هزینه تولید محصولات زراعی در سال 92، درهر هکتار زراعت پنبه با برداشت دستی 90نفر روز و در مزارع با برداشت مکانیزه 50نفر به کار گرفته می شود. در حالیکه نیروی انسانی مورد نیاز درهر هکتار کشت شالی50نفر روز، آفتابگردان 30نفر روز، سویا 30نفر روز، ذرت دانه ای 20نفر روز و ذرت علوفه 15نفر روز است.  بر اساس گزارشات، صنعت نساجی کشور، حدود12 درصد ازشاغلین بخش صنعت را به خود اختصاص می دهد لذا وابستگی این صنعت به پنبه وارداتی، قابل تأٌملاست.

 خودکفایی محصول پنبه در کشور

در طرح خودکفایی تولید پنبه در افق   1404مقرر است به خودکفایی 100درصدی برسیم. این موضوع که از سال 1394 پیگیری آن بطور جدی آغاز شده است، در گام نخست، توقف روند نزولی تولید پنبه و سپس توسعه کشت این محصول را مد نظر قرار داده است [2] و وزارت جهاد کشاورزی پیش ‌بینی کرده که تولید در سال ۱۴۰۲ به ۳۷۵ هزار تن برسد. با توجه به گذشت چند سال از آغاز این برنامه، شکاف قابل توجهی بین عملکرد واقعی و مقدار مورد انتظار ایجاد شده است. لذا تاکنون اهداف این برنامه محقق نشده و سرمایه‌ گذاری قابل توجهی برای بهبود عملکرد کشت پنبه نیاز است.[4]

وضعیت خرید تضمینی، نهادهای تولید و سطح مکانیزاسیون کشت پنبه در کشور

پنبه دارای قیمت تضمینی است. قیمت آن در سال 1399 معادل 7 هزار و 500 تومان است اما این محصول در بازار قیمت مناسبی داشته و به نرخ 10 تا 12 هزار تومان خریداری می‌شود [2]

موانع، مشکلات و علل عمده کاهش تولید پنبه در کشور:

با بررسیهای میدانی، نظر کارشناسان و سوابق موجود، مهمترین علل کاهش سطح کشت و تولید پنبه در زیرخلاصه شده است.

• دشواری زراعت:عملیات برداشت سنتی دشوار بوده، دستمزدها افزایش یافته، عوامل خسارت زا، زراعت پنبه را همواره تهدید کرده و کمبود کارگر مشهود و ماشینهای برداشت گران است. کشت پنبه یکی از زراعت‌هایی است که نیازمند انتخاب سموم اثربخش، سمپاشی‌های متعدد، دقت زیاد، وانتخاب زمان مناسب سم پاشی از اهمیت خاصی برخوردار است (نمونه آن، استانی مثل خوزستان که منطقه گرم است وآفت زیادی دارد پنبه کاری تعطیل شده است)، از کل آفت کش های جهان و ۱۰% از حشره کش ها در کشت پنبه مورد استفاده قرار می گیرند. این مواد می توانند سیستم های زیست محیطی محلی و منابع آب های آشامیدنی را آلوده کنند. [13]

• بازده اقتصادی:محصولات رقیب به دلیل برتری بازده اقتصادی جایگزین پنبه شده و کشت آن به اراضی کم بازده منتقل شده است. این موضوع موجب محدودیت ارتقای عملکرد پنبه نیز شده است که نمونه بارزعدم رغبت بسیاری از کشاورزان در شهرستان‌های جنوب و جنوب غربی خراسان رضوی به ‌جای کشت پنبه، انگور کشت می نمایند. [12] همچنین کشت پنبه با آخرین و حساسترین آبیاریهای غلات همزمان بوده و از این بابت معمولاٌ با محدودیت آب مواجه است. از طرفی میانگین زمینهای پنبه کاران3هکتار است. برخی کشورها مانند ترکیه، آمریکا، یونان، استرالیا و آرژانتین هم با مکانیزاسیون نمودن کشت، تولید خود را افزایش داده اند. افزایش هزینه برداشت دستی و کمبود کارگر در کشور مهمترین عامل بازدارنده افزایش سطح کشت پنبه برای آینده است
• نقش صنعت:صنعت نساجی کشور با بخش تولید پنبه تعامل کافی نداشته و به دلیل وجود تسهیلات روان و تا حدی به واسطه ضایعات کمتر، به واردات توجه بیشتری دارد. همچنین میزان استفاده از فنآوری و شرکتهای دانش بنیان در پنبه هنوز فعالیت گسترده ای انجام نشده است . همچنین برداشت ماشینی با افزایش تولید ماشین در داخل و واردات با تخصیص یارانه تسهیلات و یارانه قیمت باید توسعه یافته و فراگیر شود تا امکان جهش تولید در این محصول را شاهد باشیم.
• بازرگانی:قیمتهای بین المللی پنبه با اتخاذ سیاستهای حمایتی دولتهای تأثیرگذار، پایین نگهداشته شده ودر کشورهای مختلف با پرداخت یارانه به پنبه،تولید این محصول را افزایش میدهند. ولی در کشور ما به رغم وجود تورم سالیانه قابل توجه، میزان حمایتهای داخلی جبران کننده آن نیست.بلکه دولت نرخ خرید تضمینی پنبه را حداقل برای این محصول 25 درصد پایین‌تر از هزینه تمام شده خریداری می‌کند[2]
• بذر: سالانه حدود 60درصد پنبه کاری کشور از بذر گواهی شده و استاندارد استفاده می شود. هزینه زیاد تولید بذر استاندارد وضدعفونی شده در داخل کشور و قیمت زیاد بذر وارداتی باعث می شود تا کشاورزان از بذر خود مصرفی استفاده کنند. تخصیص یارانه بذر راه حل اصلی استفاده حداکثری از بذور استاندارد است. البته مدیرعامل سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران طی مصاحبه ای تصریح نموده است که در این راستای افزایش عملکرد و تنوع بخشی به بذور پنبه مورد کشت در کشور، شرکت بین‌المللی کشاورزی و بازرگانی فجر سبز خاورمیانه وابسته به اتحادیه تعاونی‌های کشاورزی پنبه و دانه‌های روغنی کشور طی هماهنگی انجام شده با وزارت جهادکشاورزی، برنامه واردات مقدار 460 تن بذر ارقام اصلاح شده پنبه را در دستور کار خود دارد که این ارقام بنام های لیدر(LIDER)، ماکسا(MAXA)، سپهر(SEPEHR) و فجر(FAJR) از طبقه بذر گواهی شده و نیز بذر رقم ماکسا از طبقه الیت(مادری)، جهت تولید و تکثیر با مشارکت شرکت Golden west از کشور یونان بوده و کشت آن بزودی در کشور آغاز خواهد شد. همچنین یادآور گردیده که در حال حاضر اتحادیه تعاونی‌های کشاورزی پنبه و دانه‌های روغنی به اتفاق شرکت بین‌المللی کشاورزی و بازرگانی فجر سبز خاورمیانه که انحصار تولید و تکثیر دو رقم بذر پنبه بنام های ارمغان و ساجدی را در اختیار دارد، به امر تولید و تکثیر دو رقم مذکور از طبقات نوکلئوس 2، سوپر الیت و الیت در 12 مرکز تولید در استان‌های فارس، خراسان رضوی، خراسان شمالی، سمنان و گلستان اقدام می‌نمایند که پیش بینی می‌شود در شرایط متعارف امکان تأمین نیاز بذری کشور جهت کشت پنبه در سال 1399 از دو رقم ارمغان و ساجدی میسر گشته و کشاورزان پنبه کار با کشت این دو رقم از مزایای زراعی آنها بهره‌مند گردند. [10]

در سطح جهانی نیز بطور مستمر در خصوص اصلاح بذر فعالیت هایی صورت میگیرد. تحقیقات نشان داده است که بازدهی کشت پنبه با کیفیت الیاف رابطه عکس دارد. به طور کلی افزایش بازدهی منجر به کاهش کیفیت الیاف می شود. پنگ چی از محققین دانشگاه جورجیا معتقد است این مسئله یکی از مهمترین چالش هایی است که پنبه کاران با آن دست و پنجه نرم می کنند. چی و همکارانش برای حل مشکل مذکور سعی دارند که تحقیقات  این گروه نشان می دهد که استفاده از ژن های غیربومی می تواند به بهبود کیفیت الیاف و حفظ میزان بازدهی کمک کند. حدود ۹۷ درصد از پنبه های آمریکایی، آپلند هستند. پنبه آپلند به گونه Gossypium hirsutum  تعلق دارد. آپلند دارای بیشترین بازدهی است اما در مقایسه با پیما کیفیت پایین تری دارد. چی و همکارانش موفق به ایجاد یک نقشه ژنتیکی برای دو نوع از ارقام سیلند شده اند. آنها متوجه شده اند که کیفیت فوق العاده پنبه سیلند ناشی از ژن پنبه سی آیلند است. طول الیاف یکی از فاکتورهای موثر بر کیفیت پنبه است. محققین دریافته اند که دو سوم ژنتیک موثر بر طول الیاف سیلند به ژن سی آیلند بستگی دارد. جزئیات ژنتیکی بدست آمده به ما کمک خواهد کرد که درک بهتری از ترکیب گونه های مختلف داشته باشیم. حالا می دانیم که کیفیت الیاف تحت کنترل کدام ژن است؛ پس برای بهبود کیفیت می دانیم که باید از چه چیزی استفاده کنیم. همچنین می توانیم ژن های مختلف را به بهترین نحو ممکن ترکیب کنیم تا بیشترین کیفیت ممکن را بدست بیاوریم.
بهبود کیفیت پنبه به تجارت جهانی نیز کمک خواهد کرد. آمار نشان می دهد که ارتقای کیفیت پنبه منجر به رشد ۱۲ میلیارد دلاری درآمد بازار صادرات و واردات پنبه می شود. محققین با توجه به اطلاعاتی که از مطالعه ژنتیک گونه ها بدست آورده اند؛ در حال آزمایش روی مجموعه کوچکی از بخش های ژنتیکی پیما هستند تا ثابت کنند که ترکیب ژن ها، اثرات متنوعی در پی دارد. نتیجه مطالعات تاثیری شگرفی بر کشت پنبه در سراسر پنبه دنیا خواهد گذاشت . [14]

جمع بندی:

مهمترین مسئله در موضوع پنبه این است که بیشتر کشورهای دنیا چه فقیر و چه غنی از تولید پنبه در کشور خود حمایت می کنند. درصورتیکه این حمایت دولتی در ایران صورت نگیرد باعث عدم رقابت تولید داخل با واردات می شود. با توجه به بالا بودن قیمت تمام‌ شده پنبه برای تولیدکنندگان کشور و کاهش جذابیت اقتصادی تولید این محصول، انگیزه کشاورزان برای قرار دادن این محصول در الگوی کشت کاهش یافته است. علاوه بر این، «پایین بودن سطح بهره‌وری»، «ضعف فناوری در صنایع پایین ‌دستی» و «پایین بودن تعرفه گمرکی واردات پنبه»، از جمله مواردی هستند که بر تداوم این وضعیت دامن می‌ زنند. لذا باید حمایتهای دولتی ادامه و افزایش یابد. اگر کالاهای نساجی با قاچاق وارد کشور شوند باعث لطمه به صنایع پایین دستی  این صنعت می شود و در نهایت باعث تضعیف زراعت پنبه در مزرعه که اولین حلقه تولید است می شود. در برنامه ششم توسعه، بر رشد سالانه ۷ درصدی تولید پنبه تاکید شده است و وزارت جهاد کشاورزی پیش ‌بینی کرده که تولید در سال ۱۴۰۲ به ۳۷۵ هزار تن برسد. با توجه به گذشت چند سال از آغاز این برنامه، شکاف قابل توجهی بین عملکرد واقعی و مقدار مورد انتظار ایجاد شده است. لذا تاکنون اهداف این برنامه محقق نشده [3]و از دست رفتن جایگاه این محصول در کشورباعث می گردد تا ایران به یک کشور وارد کننده پنبه تبدیل شود. همانگونه که در بالا ذکر شد عوامل متعددی در کاهش سطح زیرکشت این محصول نقش داشته اند، اما مهمترین عامل آن را می توان از دست دادن جذابیت اقتصادی این محصول دانست.  بالاتر بودن هزینه تولید این محصول نسبت به متوسط جهانی و کشورهای همسایه از یک طرف و کاهش نسبت قیمتی این محصول نسبت به گندم، باعث کمتر شدن سود خالص این محصول شده و درنهایت انگیزه کشاورزان برای قرار دادن این محصول در الگوی کشت از دست رفته است. بنابراین با توجه به محدودیتهای ارزی و مشکلات ناشی از تحریمها، پیشنهاد می شود اولاً، توسعه تحقیقات جهت کاهش مصرف آب و افزایش عملکرد در واحد سطح صورت بگیرد. ثانیا بحث کشت مستقیم یا کشت بدون خاک ورزی بطور جدی پیگیری گردد [4] تا انگیزه اقتصادی کشاورزی و سودآوری این محصول تقویت شده و همچنین سیاستهای تعرفه ای مناسب در مورد واردات پنبه اتخاذ شود.

منابع:

1. بررسی وضعیت تولید پنبه در ایران (راهکارهای جهش تولید) فرآوردههای خبری و تولیدات پژوهشی -وب سایت خبرگزاری صداوسیما (سرویس پژوهش ) -پژوهشگر:علی قنبری شیرسوار
2. خبرگزاری تسنیم -نرخ خرید تضمینی پنبه ۲۵ درصد پایین‌تر از هزینه‌های تولید است (۱۳ مهر ۱۳۹۹)
3. سایت جامعه اندیشکده ها- بررسی اقتصادی تولید پنبه در ایران - (مرکز پژوهش ‌های مجلس شورای اسلامی با همکاری حامد نجفی علمدارلو -سال ۱۳۹۸)
4. فارس، نگین تولید پنبه در ایران – کد خبر 84059969 - https://www.irna.ir/news
5. ایرنا – گفتگو با مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی  – کد خبر 84086907-
6. طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی و گفتگوی مجری آن با بازار- کد خبر: ۶۹٬۵۷۸
7. ایسنا - تولید پنبه داخلی فلج شده است - کد خبر)99071511006۱۵ مهر ۱۳۹۹)
8. سایت جامعه اندیشکده ها - ضرورت تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نساجی
9. پنبه و پنبه پایدار محصولاتی مهم در جهان – (https://nasaji.com)
10. اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی خراسان رضوی- رشد 20 درصدی سطح زیر کشت پنبه در سال 1399
11. سایت نساجی (منبعFibre2Fashion)- سقوط قیمت جهانی پنبه در سال های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱
12. سایت نساجی (منبعcommonobjective) - پنبه و پنبه پایدار محصولاتی مهم در جهان
13. سایت نساجی (منبعcommonobjective) - بررسی تأثیرات اجتماعی و زیست محیطی تولید پنبه
14. سایت نساجی (منبعScienceDaily) - ارتقای کیفیت و بازدهی پنبه با ژن های غیربومی